پیش از آغاز بحث باید این نکته را مدّ نظر قرار داد که هر گونه بحث جزءنگرانه پیرامون ویژگی ها و جبهه‌گیری های این جریان،به نوعی« پست مدرن » بودن آن را زیر سؤال می‌برد، زیرا با این نوع نگرش هر گونه تعریف و خط کشی به مطلق‌گرایی دست می زند و سعی می‌کند از کلمات تعریف یکسانی برای رسیدن به محتوای خاصّی ارائه دهد که به نظم حاکم بر دنیای مدرن می‌انجامد،مسلّمااین جریان نمی‌خواهد با شکستن ساختارهای دنیای مدرن، خود به ساختاری مستبدّانه‌تر، تن دردهد و نوعی فراروایت را بر عملکرد شعر حاکم کند. پس در واقع آنچه در اینجا گفته خواهد شد به نوعی تبیین یکسری از ویژگی هایی است که بر تعداد کثیری از غزل های پست مدرن امروز حاکم است و به نوعی استخراج حکمی استقرایی از تعداد محدودی داده است که مطمئناً بسیاری از حرف ها را ناگفته خواهد گذاشت و به طور یقین بسیاری از غزل های پست مدرن وجود دارند که فاقد ویژگی های مذکور هستند؛ به عنوان مثال در سینما فیلم های «دیوید لینچ» و «استیون اسپیلبرگ» را با تمام تفاوت ها ـ از نوع نگاه گرفته تا گونه اجرا ـ پست مدرن می‌نامند و اعتقاد دارند هر کدام به پاره‌ای از دغدغه‌های پست مدرنیسم توجه بیشتری مبذول داشته است.۱

البتّه در اینجا چند نکته وجود دارد که من در مقاله‌های قبلی ام بارها به آن اشاره کرده‌ام، امّا ذکر آن گریزناپذیر نشان می‌دهد: نخست آن که در ترکیب «غزل پست مدرن» واژه ی «غزل» به عنوان مجاز جزء از کلّ تمام قوالب کلاسیک و معتقد به چهارچوب قرار گرفته است. پس با این تعریف تمامی آنچه ما در این بحث پیگیری می‌کنیم، می‌تواند در قوالبی، مثل : مثنوی، قصیده و… رخ دهد. استفاده از «غزل» و اجتناب از به کار بردن کلمه « شعر کلاسیک» بدین سبب است که به طور مثال اگر گفته شود: «شعر کلاسیک پست مدرن! » به خاطر پارادوکس ایجاد شده شعر کلاسیک به جای آن که معنای قوالب کلاسیک را اعاده کند، فلسفه و نوع نگاه دنیای کلاسیک را به ذهن متبادر می‌کند که به هیچ وجه مقصود ما نیست. دیگر آن که نباید فراموش کرد که «غزل پست مدرن» اصلا پست مدرن نیست، بلکه در واقع بیان یک وضعیّت پسامدرن با استفاده از ابزارهای مدرن است، یعنی بسیاری از ویژگی های حاکم بر این نوع شعر از اصول دنیای مدرن هستند و در اینجا تفکّر موجود به نوعی در تضاد با ابزار و دنیای پیرامون قرار گرفته است. این دقیقاً وضعیّت انسان پست مدرن امروز است که در جهانی زندگی می‌کند که موج صنعتی و مدرنیسم غالب شده و تعارض ها و روان‌پریشی این انسان[با تجربه این دوگانگی] موضوع بیشتر غزل های پست مدرن است. پس در واقع اگر ما به تلفیق آگاهانه ی دو تفکّر دست زده‌ایم که در مقابل هم قرار گرفته اند و اگر گاهی به این چهارچوب ها تن می‌دهیم و فقط در موارد معدودی [آن هم بسیار محتاطانه] در مقابل قالب دست به عصیان می‌زنیم، به نوعی قصد بازآفرینی وضعیّت شخصیّت هایی را داریم که در جامعه پیرامون ما دچار این دوگانگی و تعارض شده‌اند. فردیتی که به طور مثال ازسویی در کارخانه‌ها و اداره‌ها و پشت چراغ قرمزها تحت فشار دنیای مدرن است و از جانبی دیگر با شخصیّت سازی مجازی در اینترنت، پنجره‌ای به سوی حفظ خویش در حضور جمع پیدا کرده است. در واقع اگر ما به قوالب باقی مانده از گذشته تن داده‌ایم؛ از آن روست که «پاسخ پست مدرن به مدرن متضمـّن تصدیق این نکته است که گذشته باید به تجدید نظر و بازنگری در خود اقدام کند، زیرا گذشته واقعاً نمی‌تواند نابود شود؛ به دلیل آن که نابودی گذشته به سکوت و خاموشی می‌انجامد، البتّه این تجدید نظر و بازنگری در گذشته باید با طنز و کنایه همراه باشد، نه به گونه‌ای ساده لوحانه، حاکی از این که از هر گونه گناه و خطا مبـّراست!»۲

در این مقاله ما سعی خواهیم کرد بسیار جزءنگرانه و با مثال هایی گوناگون، تنها قسمت های کوچکی از این نگاه تازه به غزل و شناسه‌های این بازنگری اساسی را به شما نشان بدهیم:

یکی از عناصری که در غزل های پست مدرن به چشم می‌خورد «شکست روایت» است ، یعنی دیگر ساختار خطّی و روایی بر غزل حکمفرما نیست.

قبول کرده ام دستی دراز نکنم / تا نچینم ستاره ای !

اتّفاقم  / می مانم 

کوتوله ای بریده از جغرافیایی

به مثل گریه / بی رود در چشمم !

می گردم به گردی پیدایی / ناپیدا

که گیتار هم بزنم لورکا نمی شوم

نه ویکتور خارا / به صدا  

نه مولوی به صدای دف

کوتاه به مثل درازی یلدا

همین شبم / وسوسه ای به چیدن ستاره !

کتاب چهار افسانه ی شاملو( نگاهی به چهار شعر عامیانه ی احمد شاملو ) ، اثر محمّد حسن نوری زاد است که چاپ نخست آن در پاییز ۱۳۸۰ ش، از سوی نشر دنیای نو ، به علاقمندان عرضه شده است. برخی از عناوین این کتاب عبارتند از : اولین شعرهای عامیانه ی ثبت شده در تاریخ ، انواع و ویژگی های شعر عامیانه ، اشعار عامیانه با مضامین اجتماعی و سیاسی در دوره  ی قاجار ، اشعار عامیانه و شکل گیری شعر نیمایی ، احمد شاملو و اشعار عامیانه و…

 این کتاب نخستین کتاب مستقل تحلیلی درباره ی شعرهای عامیانه ی شاملو است .

” چهار افسانه ی شاملو ” نگاهی است تحلیلی بر چهار شعر بلندی که الف . بامداد ، آنها را به سبک عامیانه سروده است . در مقدّمه ی کتاب ، ضمن اشاره به قدیمی ترین اشعارعامیانه ی زبان فارسی ، از اشعار عامیانه ای که نشان دهنده ی زندگی سخت مردمان در دوران قاجار بوده ، یادی به میان آمده است .همچنین نویسنده به تأثیرشعر عامیانه بر شکل گیری شعر نیمایی پرداخته و در ادامه جایگاه احمد شاملو را ازنظردرک ویژگی های زبانی و بیانی اشعار عامیانه ، مورد توجّه قرارداده است .

در متن این کتاب ـ گاه به تفصیل و گاه به اجمال ـ ویژگی زبانی ، بیانی ، شخصیّت پردازی ، فضا سازی و تصویرپردازی ها در چهار شعر ” پریا ، بارون ، قصّه ی دخترای ننه دریا و قصّه ی مردی که لب نداشت ” مورد بررسی و تحلیل قرار گرفته است .

نوری زاد در این اثر ، با مبنا قراردادن چهارشعر عامیانه ی احمد شاملو، به مباحثی ، چون : شخصیّت و شخصیّت پردازی در پریا ، بررسی ویژگی های وزنی پریا ، تصاویر خیالی قصّه ی ننه دریا ، گامی چند با مردی که لب نداشت و…می پردازد و با نگاهی دقیق، نثری روان و پرهیز از گزافه گویی های ملالت آور ، مخاطب را به ضیافت متنی دلچسب و آموزنده فرا می خواند.چهار افسانه ی شاملو ، یکصد و هفتاد وسه صفحه دارد که در صفحات پایانی، متن کامل ” پریا ” ، ” بارون ” و ” قصّه ی ننه دریا ” آمده است . نمایه ای نیز ، شامل نام اشخاص ،نام نوشته ها و کتاب ها ، بر این کتاب افزوده شده است.

درمجموع اصطلاح ” مختصر و مفید ” بهترین و درست ترین تعریفی است که می شود در مورد کتاب چهار افسانه ی شاملو به کار برد.