عنوان مقاله :
واژه ها به شفّافی بلور
گذری و نظری بر مجموعه داستان گنجشکها نقطه، گنجشک سر خط
_______________________________
گنجشک ها نقطه ، گنجشک سرخط
ظریفه رویین
انتشارات سوره مهر
۱۳۸۹ ش
__________________________________
«گنجشکها نقطه،گنجشک سر خط» نهمین اثر ظریفه رویین است . این کتاب در سال ۱۳۸۹ش، ازسوی انتشارات سوره مهر به چاپ رسیده و شامل پانزده داستان کوتاه با عناوین: گنجشکها نقطه گنجشک سر خط، اطلسی‌ها، لحظه‌های سوخته، بیست و چهار تا پله…، یکی از همین روزها، بگذار همه چیز خراب شود، باد که بیاد، ماهی تنگ بلور، مثل همه بچه‌ها، آخرین سه شنبه، خاکسپاری، برای زنده ماندن، رد پایی بر ساحل، فصل تازه و از آن همه دیروز است.
داستان های این مجموعه ویژگی های مشترک فراوانی دارندکه مهم ترین آنها، فضای حاکم بر داستان هااست؛ منظورم همان جزئیات و عناصر فراگیری است که در تمام داستان های این مجموعه حس می شود، مثل: لحن، توصیف، صحنه، گفت و گو، تم و …. گویی تمام داستان ها در یک جهان اتّفاق می افتند .
نویسنده تلاش کرده است به شیوه های متنوّع داستان نویسی نائل آید، مانند: زاویه دید های متنوّع، موضوعات و شخصیّت های متفاوت ، امّا به جرأت می توان گفت همه ی داستان ها وجوه مشترکشان را حفظ کرده اند تا نشان دهند که حاصل قلم یک نویسنده اند. نگاه مینیمالیستی، درونمایه ی جبر سرنوشت،کلّی گویی، نگرش عاطفی به موضوعات، نثر کاملا داستانی و فنّی ،استفاده از پیرنگ های ساده و به دور از پیچیدگی، توجّه نویسنده به اشیا به عنوان عناصری اساسی در زندگی اشخاص، از ویژگی های مشترک داستان های مجموعه است. در ادامه به بسط ویژگی های یاد شده می پردازیم.
نگاه مینیمالیستی
گفتیم نویسنده نگاهی مینیمالیستی دارد ؛ ایجاز در فضاپردازی، استفاده از گفت و گو، نشان دادن به جای گفتن ،استفاده از زبانی کاملا شفاف و استفاده از جمله های کوتاه به این نگاه دامن زده است . در نتیجه داستان های ظریفه رویین در هنگام خواندن بسیار روان است ، از سرعت حرکت و انرژی بالایی برخوردار است و خواننده ی عادی از خواندن آنها لذّت می برد؛ چرا که جمله های کوتاه، فضاسازی مختصر و دیالوگ به خطّ روایتی داستان سرعت بخشیده و جمله ها کاملا شفّاف و نزدیک به نثر عامه ی مردم است. نمونه های برجسته ای برای این نکته، داستان « باد که بیاید» و « اطلسی ها» است.
پرداختن به کلیّات(کلّی نگری به جای جزئی نگری)
نویسنده در رسیدن به لایه های عمیق تر روان انسان چندان موفّق عمل نکرده است. در حقیقت اغلب داستان ها به جزئی نگری ،حتّی نزدیک هم نشده اند،مثلا داستان «بگذار همه چیز خراب شود» به خاطر انتخاب زاویه دید ، موضوع و شخصیّت این پتانسیل را داشت که به یک داستان روان شناسی تمام عیار تبدیل شود. نویسنده می توانست خواننده را به عمیق ترین و تاریک ترین نقاط ذهن یک زن ببرد، امّا چنین اتفاقی نیافتاده است . در نتیجه هنگام خوانش ، انرژی زیادی از خواننده صرف همذات پنداری و کامل کردن جهانی می شود که نویسنده تنها شمایی کلّی از آن را به دست داده است.
درونمایه ی مشترک
تم (درونمایه یا مضمون) فکر اصلی و مسلّط بر هر اثر ادبی است،رشته ای که همچون نخ تسبیح همه ی عناصر داستان را به هم پیوند می دهد.
گفته شد درونمایه ی جبر سرنوشت ، ویژگی مشترک آثار این مجموعه است. داستان های مجموعه ی «گنجشک ها نقطه، گنجشک سر خط» درباره ی شخصیّت هایی است که رودرروی سرنوشت خود ایستاده اند ، زندگی روی تلخش را به آنها نشان داده و اغلب نمی توانند برای بهتر کردن اوضاع کاری انجام دهند. هنگام بررسی داستان ها متوجّه می شویم موضوع چهار داستان، زن داغ دیده( لحظه های سوخته،مثل همه ی بچّه ها،رد پایی بر ساحل؛ فصل تازه)، سه داستان زن منتظر(یکی از همین روزها،ماهی تنگ بلور،خاکسپاری) ودو داستان دختری است که دیگران برایش تصمیم می گیرند (گنجشک ها…، باد که بیاید) که همگی ناظر بر درونمایه ی ذکر شده هستند. تنها در سه داستان : «بگذار همه چیز خراب شود»،« آخرین سه شنبه» و «برای زنده ماندن» درونمایه اندکی متفاوت است. «برای زنده ماندن» داستانی اجتماعی است و در دو داستان دیگر به جای جبر سرنوشت، خصوصیّات روحی روانی شخصیّت ها داستان را پیش می برد.
نگرش عاطفی به موضوع
در داستان های ظریفه رویین نیکی از درون انسان ها سرچشمه می گیرد .آنها به سرنوشت خود تن در می دهند و با وجود همه ی ناگواری ها خوب باقی می مانند. انسان های داستان های این مجموعه از رذایل انسانی به دورند یا دست کم دوربین نگاه نویسنده روی بعد مثبت آنها زوم کرده است. نقطه ی تاریک، سِرّ مگو،رذیلتی غیر قابل بخشش و… هیچ کدام در گذشته ی شخصیّت ها دیده نمی شود، حتّی در داستان « برای زنده ماندن» که به نظر من یک داستان ناتورالیستی است، نگاه عاطفی و دلسوزانه ی نویسنده را حس می کنیم. به نظر می رسد داشتن شفقت و نگاهی دلسوزانه در صحنه های داستان ها ،خود نوعی شیوه ی روایت باشد که بارزترین آن را در دو داستان«خاکسپاری» و «از آن همه دیروز» می بینیم.شاید بتوان گفت این نوع داستان نویسی نیز برای خود سبک و سیاقی است و نتوان برای چنین نگرشی نویسنده را مورد انتقاد قرار داد.
نثر داستانی پخته و شکل یافته
از ویژگی های عالی کتاب ، نثر صیقل یافته و پخته ی داستان هااست. توصیف بسیار راحت و بی ادّعای مکان یا موقعیّتی تنها با یک یا چند جمله ی کوتاه که خواننده را به آن موقعیّت می برد یا گفت و گوهای کوتاه و داستانی نشان دهنده ی نگاه تیز و حسّاسیّت نویسنده نسبت به محیط و روابط انسانی و استعداد او در نوشتن است. « باد که بیاید» در این مورد بهترین نمونه است. جمله های کوتاه و آهنگین را که گاه رگه هایی از شعرگونگی دارد، شاید بتوان سبک ظریفه رویین در نوشتن داستان به حساب آورد که بهترین مثال برای آن « گنجشک ها نقطه، گنجشک سر خط» است.
در کل می توان گفت رویین خوب می بیند و خوب می نویسد. قلمش روان و گیرا و نگاهش خاص و واژه هایش شفّاف و بلوری است.
پیرنگ ساده و به دور از پیچیدگی
ابراهیم یونسی در کتاب خود «جنبه های رمان»،پیرنگ را این گونه تعریف می کند:«پیرنگ نقل حوادث است با تکیه بر موجبیت و روابط علت و معلولی »
پیرنگ های پیچیده معمولا در رمان ها و به ویژه رمان های اسرار آمیز،معمّایی و پلیسی به کار گرفته می شود. در این داستان ها، حوادث ساختگی که در میان آنها روابط علّت و معلولی بسیار قوی حاکم است، داستان را پیش می برند. عدّه ای از نویسندگان نوقلم تمایل عجیبی به پیرنگ های پیچیده دارند ،آنها دوست دارند از این نوع پیرنگ ها در داستان های کوتاه خود استفاده کنند ؛ غافل از این که داستان کوتاه هزار کلمه ای ، بستر مناسبی برای چنین پیرنگی نیست . فرمالیست ها با به کار گیری پیرنگ های ساده و بسیار ساده ترجیح می دهند خلّاقیّت خود را در فرم و تکنیک های داستان نویسی به کار برند. ظریفه رویین را باید جزء این دست نویسندگان به حساب آورد. رویین با به کار گیری تکنیک هایی، مثل: شکست زمان ، سیلان ذهن، زاویه های دید مدرن مثل تو مخاطب ، داستان هایی با طرح های ساده، امّا فرم های پیچیده و متنوّع ایجاد کرده است. خواندن این گونه داستان ها هم برای خواننده ی عادی سرگرم کننده و هم برای اهل فن جالب است.
داستان ها
اولین داستان که هم نام مجموعه است، درباره ی دختری جوان است.داستان با یک تکرار آغاز می شود،تکراری که هر روز دختر را برای والدینش غیرقابل درک تر می کند«مثل همیشه به حیاط می روی». این دوری و عدم درک آن قدر ادامه پیدا می کند که دختر شکست سختی از نظر روانی می خورد. دختری که احساساتش از طرف نزدیک ترین کسانش به هیچ گرفته شده، دچار این توهّم می شود که تبدیل به گنجشک شده است. داستان « گنجشکها نقطه،گنجشک سر خط»،یکی از بهترین های این مجموعه است. در این داستان شاهد یک نوع استحاله به لایه بالاتر هستیم و درونمایه ی داستان در زیر لایه ی رویی پنهان شده است. چنین داستان هایی اغلب از ناخودآگاه نویسنده سرچشمه می گیرند و بسیار تأویل پذیرند. در این داستان، نویسنده از زاویه دید تو خطابی استفاده کرده است. زاویه دید تو خطابی ترکیبی از زاویه دید بیرونی و درونی است. نویسندگان از این زاویه دید استفاده می کنند تا هم از خوبی های زاویه دید من راوی (درونی) و سوم شخص(بیرونی) بهره ببرند و هم از شرّ ایرادات آنها خلاص شوند. انتخاب این زاویه دید برای داستان «گنجشک ها…» انتخاب خوبی بوده است.
داستان دوم(اطلسی ها) روایت یک پیرمرد و دخترش است . پیرمردی که دل از گذشته ی از دست رفته نمی کند و دختری که نمی خواهد حال را فدای گذشته کند. در این کشمکش دختر است که پیروز می شود؛ چرا که در پایان پدر پیر و بیمارش را از کلبه ی در حال فروپاشی می برد. این داستان روایت دو نسل از آدم ها است : آد م های دیروز که چون راهی در آینده نمی یابند، به گذشته پناه می برند و حتّی خود را قربانی گذشته می کنند و آدم های امروز که به هیچ قیمت نمی خواهند قربانی باشند.از نظر نویسنده در پایان ، برد با نسل امروز است .
داستان سوم(لحظه های سوخته) حدیث نفس زنی است که در مقابل سرنوشتش می ایستد و لاجرم محکوم به نابودی می شود. او پس از این که فرزندش را از دست می‌دهد، خود را به نوعی از زندگی متعادل دور می‌سازد؛ وقتی آرامش درونی خود را به واسطه ی مرگ فرزندش از دست می‌دهد، به وسیله ی شعله‌های آتش، آرامش بیرونی خود را هم از خود سلب می‌کند.
«صدایش در گوشم پیچید . ساقه ی گل را به دندان گرفتم و با انگشتانم خاک نرم باغچه را کندم،آن قدر که چاله شد. اما سهیل نبود. دهانم باز شد.گل افتاد توی چاله.»
داستان چهارم(بیست و چهار پله تا…) مرد جوانی را به تصویر می کشد که حتّی از ابراز خواسته های طبیعی خود ناتوان است. این خودداری نتیجه ای جز محرومیت و سرخوردگی برای او ندارد. شخصیّت این داستان نمونه ی خوبی از شخصیّت های داستان های مدرن است و برای منِ خواننده ی امروزی ، گیرایی این نوع شخصیّت ها از شخصیّت داستان هایی «ماهی تنگ بلور»(یکی از داستان های همین مجموعه) بیشتر است.در این داستان نیز از زاویه دید تو خطابی استفاده شده است. ظریفه رویین به سبب مهارتش در فرم ، با استادی بسیار می تواند از ساده ترین و پیش پا افتاده ترین موضوع ، داستانی در خور توجّه خلق کند.
شخصیّت داستان های «یکی از همین روزها» ، « بگذار همه چیز خراب شود» ،« باد که بیاید» نیز از همان نوع شخصیّت های یاد شده در «بیست و چهار پله تا…» است، امّا گیرایی شخصیّت داستان « بگذار همه چیز خراب شود» برای خواننده بیشتر است ؛ چرا که او زنی است که فکر می کند، استدلال می کند و نتیجه گیری می کند و در نهایت تصمیم می گیرد. می خواهم بگویم نیروی پیش برنده ی داستان، ویژگی های شخصیّتی یک آدم است. کلّ جهان داستان در دست اوست و اگر زندگی اش « خراب » شده ، عامل اصلی خودش بوده است. جمله ی پایانی داستان ایهام جالبی دارد. شخصیّت می گذارد مواد خوراکی بیرون از یخچال بمانند تا خراب شوند و در واقع او با ترک خانه می گذارد تا روابطش با همسرش خراب شود؛ گرچه همان طور که ذکرش رفت کلّی نگری در داستان گویی باعث شده خواننده نتواند آن قدر که باید به زن نزدیک شود؛ با این حال باید اعتراف کرد که پرداخت شخصیّت زن، حتّی در همین سطح نیز تصمیم پایانی او را توجیه پذیر کرده است.
داستان هشتم و (ماهی تنگ بلور) روایت زنی است که همه ی عمرش را در انتظار به سر برده، در مقابل سرنوشت نایستاده ودر پایان پاداش خود را می گیرد. سال های بی خبریِ انتظار برای همسر مفقود شده در جنگ را در کنار مادر شوهرش می گذراند . عاقبت همسرش باز می گردد. بعد انتظار داشتن فرزند و بالاخره باردار می شود.
داستان نهم(مثل همه ی بچه ها) از نظر ساختار و حتّی موضوع شباهت فراوانی به داستان لحظه های سوخته دارد.
داستان دهم و یازدهم ،کمی با داستان های دیگر متفاوت اند، در داستان«آخرین سه شنبه» شخصیّت محوری مردی است که به خاطر بد بینی نسبت به همسرش او را می کشد و در داستان « خاکسپاری» مردی است که به مادر بیمارش سر نزده و او را تنها رها کرده است، بعد از مرگِ مادر، تصمیم می گیرد ، برای این که مورد سرزنش قرار نگیرد، خاکسپاری باشکوهی برگزار کند و در مورد لحظات پایانی زندگی مادرش به دیگران دروغ بگوید.
«مرد قدم هایش را تند تر کرد. باید می رفت. باید هرچه زودتر فامیل را خبر می کرد. در حین رفتن ، به مراسم کفن و دفن و سوم و هفتم می اندیشید. و فکر می کرد که باید آبرومندانه مادر را به خاک بسپارد.»
داستان دوازدهم (برای زنده ماندن) چند فرق اساسی با دیگر داستان های مجموعه دارد، درونمایه ی این داستان اجتماعی است، به همین سبب زنده تر و پویاتر از دیگر داستان هااست. از نظر سبک به ناتورالیسم تنه می زند. کودکانی که به سبب فقر کار می کنند و بر سر مقدار کمی پول دعوا می کنند. زنی که زیر خاک خوابیده و هیچ کس از او چیزی نمی داند ؛ مگر اینکه مادر بوده و کسی هم بر سر مزارش نمی آید و خواننده همه ی اینها را از دروبین نگاه کسی می بیند که خودش دیر به دیر سرمزار پدرش می رود. همه ی اینها واقعیّات زندگی امروزی است که زیرذره بین جبرگرایانه ناتورالیستی قرار گرفته است.
داستان سیزدهم(ردپایی بر ساحل) نیز گرچه از نظر سبکِ به کار رفته متفاوت است ، امّا همچنان مشترکاتش را با سایر داستان ها حفظ نموده است.
داستان چهاردهم( فصل تازه) از هر نظر دقیقا بازگشت به داستان های پیشین مثل «اطلسی ها»، «یکی از همین روزها»، و «ماهی تنگ بلور» است.
داستان پانزدهم ،« از آن همه دیروز»طرح یک موقعیّت است و تفاوت این داستان با آثار دیگر مجموعه در همین است. « از آن همه دیروز» داستانواره ای است که در آن اوضاع و احوال به تصویر کشیده می شود. در واقع توصیف یک موقعیّت است و مثل داستان های دیگر مجموعه بر بستر وقایع و آنچه وقوع یافته یا خواهد یافت ، حرکت نمی کند .
در کل می توان گفت ظریفه رویین داستانِ کوتاه نویسی تواناست؛ گرچه داستان هایش به جهانی می پردازد که در آن انسانها از نظر احساسی و عاطفی به چالش های دشواری کشیده می شوند ، امّا زبان شفّاف و شیوه ی روایت بی تکلّف او باعث تلطیف فضای داستان ها شده و نگاه عاطفی و مثبت نویسنده ، داستان هایش را برای خواننده عادی جذّاب وخواندنی کرده است.
