ادبیات احمد محمود شامل پانزده اثر کوتاه و رمان است که اولین آن داستا ن « مول» سال ۱۳۳۶ و آخرین اثر هم رمان سترگ (دو جلدی)« درخت انجیر معابد» سال ۱۳۷۹ می باشد. ادبیات احمد محمود از لحاظ درون مایه و فضا و محتوی بازتاب همه ی جنوب های جهان است. نویسنده ای که به متن زندگی پرداخته و رنج های اجتماعی را ترسیم کرده است. وی استاد مسلم در خلق فضا و زبان است و در آثارش نفت، اعتصاب، مبارزه، شط، کشتی، لنج، گرما و شرجی، نخل خانه های گارگری ، بیست فوتی ها، بلوک های کارمندی …قصه ی آشنا یند. نویسنده ای که باید پیامبر ادبیات جنوب لقب گیرد!! داستان هایش بیشتر از دل واقعیت و ساختار اجتماعی جهیده اند(از خالد همسایه ها تا سرهنگ سیامک داستان یک شهر تا فرامرز درخت انجیر معابد تا…) احمد محمود مهره ی تاثیر گذار برای هم نسلان و نسل های بعد است؛ گرچه خیلی از روی دستش ادبیات کارگری را نوشتند، ولی پز نویسندگان روس را دادند!!
صدای تاریخ در آثار احمد محمود شنیدنی است. درخت انجیر معابد با فضائی و مضمون دیگری آمده است تابار دیگر ادبیات را به چالش بکشاند. رمان در تقابل و تعارض رئالیسم سنتی و رئالیسم مدرن است. در این اثر سترگ نقطه بر پایان(فئودالیزم ـ سنت ـ قدرت) گذاشته است.
وی در درخت انجیر معابد یک اقلیم نویس مدرن می شود که برجستگی این روایت و حال در ساختار رمان مشهود است. صداقت صراحت، توانائی فوق العاده در خلق فضا و روایت و زبان متن خواننده را متقاعد می کند که درخت انجیر معابد مانیفست اجتماعی احمد محمود است. رمان با نثر گرم وروان شروع می شود و لایه های مختلف اجتماعی را باز گو می کند.در رمان با اضمحلال خانواده آذرپادها )(در معنی ضمنی با اضمحلال جامعه سنتی) روبروئیم. بعد از مرگ اسفندیار خان آذرپاد همسرش افسانه با مهندس مهران ازدواج می کند. با توجه به این مهم که افسانه قیم سه بچه بوده است با وکالت دادن به مهران تمام ملک و دارائی و ثروت آذرپادها از کف می رود. کیوان پسر کوچک خانواده به فرانسه می رود و بر نمی گردد. فرزانه خود کشی می کند…فرامرز پسر ارشد و شخصیت محوری رمان به فکر انتقام از مهندس مهران است…به هر شکل و هیاتی در می آید…عمه تاج المولک شاهد زوال و نابودی خاندان است. البته رمان شخصیت های فرعی دیگری مانند(جواهر،زری، فریدون،یدالله،علیمراد، حسن جان…) که نوکر و کلفت خانواده اند و ده بیست نفر دیگر که هر کدام به نوعی در ارتباط با شخصیت های اصلی فرامرز و عمه تاج الملوک قرار می گیرند و موزائیک وار وارد صحنه می شوند. حوادثی را رقم می زنند و در این خرده وقایع فضای رمان شکل می دهند. بین فرامرز با (ساختار سنتی ذهنی) و مهندس مهران ( افکار مدرنیته اجتماعی)که با ساختن شهرک های جدیدی در زمین های اربابی داعیه نو اندیشی و تجدد خواهی دارد ؛نوعی پاراوکس معنائی به وجود آورده است.هم چنان که بین افسانه و عمه تاج الملوک… زنان در این رمان هویت تثبیت شده ای ندارند.کمرنگ توصیف می شوند. با مهره های مصرفی و گاه سوخته… خیلی ساده و معمولی ، تغییر پذیر ،شخصیت فرعی،گرفتار جبر زمانه وو تقدیرند. زری همان شوربختی ها و دغدغه های جواهر را دارد. او المثنی مادر است. خود تاج الملوک به واسطه خواهر اسفندیار خان اقتدار داشته !! عمه روایت گر دردها و حسرت ها ست. دو سالی بیشتر از پاشیدگی خاندان گذشته،از کلاه فرنگی می رود و بدون وجود نوکر و کلفت کارهایش را انجام می دهد. سینه ریز چهل مثقالی، طلا و جواهراتش را فروخت تا سر و ته زندگیش را هم آورد. آن چنان که بعد از مرگ اسفندیار خان علیمراد دیگر فرمان بردارش نیست. کسی که هر سه شنبه باید درخت اجنیر معابد را آبیاری می کرده است ؛و حسن جان تا لنگ ظهر خواب است و دکان را باز نمی کند. شخصیت های فرعی با روایت عمه یا نویسنده (دانای کل) یکی یکی در فضای های مختلف ظاهر می شوند ودر پایان صحنه مهره سوخته ای به جا می ماند… گرچه در ادبیات از این دست ما پایان ارباب مآبی را در رمان (شازده احتجاب گلشیری)به نحوی داشته ایم.اما در اینجا عمه تاج الملوک با حسرت به گذشته شاهد زوال و اضمحلال است. فرامرز ارگانیزم و یا شخصیت پیچیده ای ندارد.نویسنده بر خلاف شخصیت های گذشته( همسایه ها- زمین سوخته- داستان یک شهر- مدار صفر درجه…) هیچ گونه بایگانی ذهنی،عقیده ای برایش قائل نشده است. فرامرز معتاد،کلاش، کلاه بردار، دزد، رشوه خوار و… که هربار به هیاتی بازرس و دکتر و… در آخر به هیات مرشد سبز چشم در می آید تا به مقاصد فردی خود شکل دهد. فرامرز پر از خلاء است. یک نیهلیسم تمام و کامل است. حتی ساختار فیزیکی خودش را نمی تواند تحمل کند. نه قهرمان و نه ضد قهرمان است. کاملا منفعل است.
درخت انجیر معابد در ساختمان رمان نقش تعیین کننده دارد. مردم در برخورد با این درخت تشخص و وجود پیدا می کنند. فضای اقتدار گونه درخت انجیر معابد بر می گردد به فضای ایدئولوژی مردم و مناسکی که به جا می آورند. وجه تمثیلی و نمادی این درخت مورد تحلیل است. آن چنان که خود نویسنده هم در فصل اول و آخر (یک و شش) خیلی به این مهم پرداخته است. درختی که با وجود تکنولوژی و صنعت در شرف زوال و نابودی است. مردم عقیده دارند که درخت انجیر معابد را«مردی که هیچ کسی نفهمید چه کسی است از بنگال آورده بودش و کاشته بودش» ص ۳۷ علمدارها هر کدام روایت های عجیب و غریب از این درخت دارند که اگر ریشه و یا ساقه اش را می زدند خون بیرون می آمد.« شیخ می ترسیده است که اگر کوتاهی شود، تا چشم بر هم بگذارند، شاخه ها ریشه بزنند و ساقه شوند و تمام باغچه را ببلعند و حتی از حصار هم در گذرند و به تریج درخت انجیر معابد تمام شهر و شهرهای دیگر را زیر سایه و سیطره خود بگیرد.»ص ۴۰ علمدار به گفتِ شیخ هرس اش می کند؛ اما خون می بیند. شیخ فتوا می دهد و تا صبح استغاثه می کنند.سکوت همه جا را فرا می گیر و هیچ کس تکان نمی خورد. سیاهپوشی می آید با شمعی در دست و نزدیک و نزدیک تر می شود.« مرد بالا بلندِ سیاهپوشِ گیس بلند به جماعت نگاه می کند که مثل سنگ ساکت است و سرتا پا خونی است. چشم ها همه بهت زده با رنگی از ترس و رنگی از امید در روشنای درخشان چشم به مرد دوخته شده است. لبان مرد رو هم می نشیند و در سکوت و سکون و سنگین، صدا را می غلتاند تو دماغ- غُنه «هووووم،هوووم» اول آرام، آهسته و بعد جان دار« هوووم،هوووم،هوووم» علمدار اول همراهی می کند. سرشانه ها را آرام حرکت می دهد. از چپ به راست و از راست به چپ: « هوووم،هوووم، هوووم» جماعت اسیر صدا و حرکت می شود…» ص۴۲
و بعد به تکرار حروف و کلمات« هیپالا، هیپالا، هیپالا» مشغول می شوند.« جماعت دست ها را در دست همدیگر حلقه می کنند و می جنبند و دور درخت انجیر معابد می گردند و خونِ ریشه هوائی کم می شود.»ص ۴۳جالب این که هیچ کس از هیچ کس، معنی کلام آواز مردبلندبالا را نمی پرسد. تا سحر می خواند و بعد انگار با سپیده سحر در هم می آمیزد و ناپدید می شود.و این حرف ها سینه به سینه به علمداران نسل های بعدی رسیده است.«آن سال، بعد از هفت سال سیاه بهار، بهار سبز آمده است. درختان سه بار شکوفه کرده اند و سه بار ثمر داده اند. بهار و تابستان و پائیز و میش ها همه سه قلو زائیده اند. شیر گاوها برکت کرده است و بیماران-همه- شفا یافته اند.»ص ۴۳
در این رمان تاویل های مختلف سنتی و مدرنی در مورد درخت انجیر معابد ارائه داد. درخت انجیر معابد نماد باروری است. مردم با توسل به آن امنیت پیدا می کنند. درد و رنج و بیماری هایشان را به آن گره می زنند. نذر و نیاز می دهند. عمع تاج المولک هرسه شنبه برای روح برادرش اسفندیار خان زیر آن شمع روشن می کند. زمانی شاخه و ساقه هایش تمام شهر را می گیرد،خانه و اداره و مدرسه و کوه و بازار …اما امروز به وجود مهندش مهران با ساخت شهرک های جدید تنه و ریشه اش ویران می شود. مردم عصیان می کنند. سر به شورش بر می دارند. فرامرز از این رهگذر با تغییر چهره بر می گردد و رهبری شورش را به عهده می گیرد. فرامرز در این اثر انگیزه مجازی دارد. از طرف دیگر مهندس مهران شهرکی( قدرت مطلقه جامعه مدرن) مقابل این شورش ایستاده است. مهندس به ساختار بیرونی جامعه پرداخته است. در حالی که از لحاظ فکر و عقیده ای مردم هنوز آماد ه پذیرش نیستند. برای بیماری ها و گرفتاری هایشان به رمل و اسطرلاب و اذکار متوسل می شوند و جامعه جدید را درک نمی کنند.در جامعه ای که عرف و سنت حرف اول را می زند،علل و اسباب جدید راه به جائی نمی برند.؛زیرا ذهنیت ها تغییر نیافته است. چه ابزاری برای دنیای درون آدم ها ارائه کرده است.خود فرامرز تنها بازمانده آذرپادها شکل ظاهری اش را با کمک علم مدرن عوض می کند. لنز سبز می گذارد و فرم جدید می پوشد و جمع را تابع خواسته ای خود می کند.با انگشت گذاشتن بر روی عقاید و احساسات آنها و ذهنیات معنوی خواهان تغییر فضا است.«من دیگر چه دارم که برای شماها بگویم؟…خودتان می بینید که با چه جسارتی تبر برداشته اند تا«ایمان» ما را از ریشه قطع کنند! بعد از ایمان دیگر برای ما چه می ماند که بگوئیم زنده ایم؟چه داریم که بگوئیم هستیم؟»ص۱۰۳۶
نظام فکری را با خود همراه می کند.گرچه نویسنده به این حرکتها ارجاع بیرونی می دهد. اما فرامرز با تغییر هویت بدعتی می آورد.(در رمان علو سید علی صالحی با چنین مضمون و ترفندی طرفیم!!) فرامرز انگیزه ساختاری و زیر بنائی ندارد. انگیزه ای که هدفی اشتراکی داشته باشد. او مردمی که بیشتر حساست ایدئولوژی وار دارند را فریب می دهد. مردمی که درهر حال آماده ذکر و توسل به درخت انجیر معابد هستند. گرچه قبل از این که به مرشد شبز چشم بدل شود؛این ذکرها سینه بخه سینه می گشت. او هم با کلمات و اذکاری که قبلا شنیده بود برای مردم« پانجا، پاراما، اسورا» می خواند. و در اصل با کلمات خودشان فریب شان می داد!!با شکل و فرامرز با شمایل جدید وارد شهر می شود و نقل از کشکول او بر می دارند تا از بلایای آسمانی و زمینی در امان باشند و دیگران کسانی که به ساقه درخت انجیر معابد حنا می مالند به گردش طواف می کنند و « پانچا پاراما» می خوانند. درختی که شاخه هایش به اتحادیه تعاونی رسیده است!!!«هیپ هیپ هیپالا – پانچا، پانچا،پامارا » براستی این کلمات در کدام زبان معنا و مفهوم پیدا می کنند؟! اگر معیار عام آن را در نظر بگیریم نویسنده خود آگاهانه این کلمات را به عنوان شعار و ذکر نوشته است. مردم عامی در (جامعه سنتی) خیلی زود همرنگ زبان و عقاید هم می شوند.پس از هر شورش از این کلمات و ابزار ها وارد اجتماع می شود و هویت پیدا می کند! وقتی همه با هم این کلمات را ادا می کنند، تبدیل به یک جامعه بی طبقه می شوند.لااقل یک نقطه اشتراک دارند. این حروف در ممحور محتوائی حائز اهمیت هستند. جامعه جهان سومی راجع به عقیده حساسیت خاصی دارند. به هر چیزی که رنگ عقیده اش را داشته باشد و یا رنگ و بوی معجزه را بدهد گرایش پیدا می کنند. در عصر ما این حروف غیرمتعارف نیستند. ابزارند،وسیله اند.برای هدفی خاص به وجود آمده اند و همانند درخت انجیر معابد که ساقه و تنه اش تمام اجتماع را گرفته است، این کلمات هم همه اجتماع را فرا گرفته است. {اینیا سیو سیلونه در کتاب مکتب دیکتاتوری ها کلماتی را در حد شعار برای مردم بکار گرفته است که شعار طرفداران موسیلنی(اییا اییا اَ لا لا) است.} که در فرهنگ زبانی معنی خاصی هم نداردذ. اما هدف مند است. آیا احمد محمود به این افکار اینیا سیو سیلونه توجه کرده است؟ فضا سازی خارق العاده رمان اجتماع را زنده،ملموس و واقعی کرده است. آن چنان این فضا کشش دارد که خواننده ترغیب می شود ادامه ماجراها را هم بداند . در این فضا کمتر کسی دنبال منافع جمعی است. نویسنده فرد را میان حادثه ها می برد و رهایش می کند با توصیف حادثه ها ما شاهد تعارض ها و دو گانگی ها می شوئیم. رگ های طنز در این اثر عمیق اند.حضور مردم در این فضا عدم تعادل اجتماعی است! حالا دیگر از کلاه فرنگی خبری نیست. زاویه دید عمع تاج الملوک به افکار و احساسات شخصیت ها عینیت می بخشد. احمد محمود جزء نگاری می کند.صحنه به صحنه جلو می رود.
در خلق زندگی و شیوه کاربرد کلمات رعایت زیر بنای عقیدتی را می کند و گرنه این فضا آن قدر تهییج کننده است که خواننده وقتی کتابی را بست آرزومند است که هم چنین درختی هم در شهر او باشد!! هیجان و شور و لذتی از شورشی که در سطح شنیداری آن بیشتر است. شیپورچی در شیپور می دمد. مریدان سفیدپوش دست ها را حلقه می کنند، سیاهپوشان حمایل سرخ بسته اند. عده ای شال سرخ به گردن دارند،دختران بازوبند سرخ و سیاه بسته اند. محافظان بازو به بازوی هم از مرد سبز چشم محافظت می کنند! از شرق و غرب و شمال و جنوب شهر با شعار« پانجا، پانجا، پامارا» جمعیت جان می گیرند. نگاه نویسنده با عشق، عصیان، شورش،مرگ و مبارزه نسبت به کتاب های گذشته فرق کرده است. این سوی واقعیت حرف های دیگری هم هست!حتی نیازهای معنوی مردم روایت دیگری به خود گرفته است.در گذشته روایت های فردی و جمع را داشته ایم. اگر این فرض ضعیف را بگیریم که خالد همسایه ها استعاله شخصیت پیدا کرده و فرامرز درخت انجیر معابد شده است. باید گفت،به فرض چنین باز جامعه و ساختار جامعه او را فرامرز کرده است!!زبان رمان زبان ادبی احمد محمود است. استفاده از واژه ها ی خاص، کاربرد کلمات و لحن کاربرد کلمات و حتی صدای کلمات و زیبائیهای تکنیکی که در صدای نوشتار هست. همه و همه زنجیره زبان نویسنده است. احمد محمود با زبان گفتن می نویسد. دیالوگ ها موتاه و موجز و پر مفهومند. در نوع( ژانر) ادبی بی نظیر است.زبانی که در هر فصل شتاب خاص خود را دارد. زبانی که مغناطیس خاصی دارد.جهانی پنهان در این زبان هست. نویسنده در نقش دانای کل بر ذهن و زبان و فضا و صحنه ها اشراف دارد. در فصل یک و شش زیبان متن زبان اعتقادی جامعه است.استفاده از فعل های حرکتی و تتابع صفت ها و تلفظ کلمات ئووف-هوووی-ئووو-آقااا.بگوووو-پیدااا-ایمااااان-ای ی ی … سعی بلیغ کرده است و بیشتر افعال در وجه مضارع اخباری که خوب نشسته اند و جملات متوازنی که با حرف عطف به هم متصل می شوند و افعالی که به حال و آینده دلالت دارند و حتی نوعی پیش بینی را تداعی می کنند: عمه تاج الملوک به خانه ای در طبقه دوم یک عمارت کهنه ساز اسباب کشی کرده است و می خواهد همه چیز را از آن بالا ببیمند:« می شد آوار شدن عمارت کلاه فرنگی را ببیند. ببیند که سروِ بلندِ اسفندیارخان چگونه سرنگون می شود و کدام دست و کدام تبر نخل پر بار سعمران را می اندازد.»ص۱۰
« دلش می خواهد بماند و ببیند چه کسی کلنگ اول را به پی و پایه بنیاد زحمات اسفندیار خان می کوبد. مانده بود و دیده بود- معماربود همان که روزی نقشه کلاه فرنگی را گچ ریخته بود. آن روز چهل ساله بود. علمدار چهارم پنجاه ساله بود و درخت انجیر معابد صد و چهل سال-»ص۲۱حدر رمان اسامی هوشمندانه انتخاب شده اند و فرامرز در معنی ضمنی آن (فرا+مرز) وقتی آن مفهوم طنز که در این گزینش نهفته است و حتی اسفندیار خان که هیچ حماسه ای را یدک نکشید!! و شخصیت هائی که هر کدام در موقعیت های اجتماعی و طبقاتی خاص هستند. در جامعه فئودالی وقتی ارباب می میرد، ابزارها و اسباب های اربابی هم از بین می روند. زمین و ثروت می ماند و شورش و انجام و آغازش یکی است. کاهش قدرت پیش می آید و همه بر می گردند به نقطه ی آغاز… آنجا که فرامرز بر می گردد و سرهنگ هم ژاور وار به دنبال او می گردد تا جواب کارهای قبلش را بدهد. زاویه دید نمایشی است و صحنه ها سینمائی است. در هر فصل با پیش زمینه ای وارد ذهنیت ها می شویم. در صحنه ای کلاه فرنگی آوار می شود،عمه تاج الملوک هم آوار می شود و این آوارگی معنای عام و همه گیر اجتماعی پیدا می کند. نویسنده اینجا با تعمدی خاص وارد صحنه ی روایت می شود.در این زمان با ساختار فیزیکی بیرون و اندیشه های متافیزیکی سر و کار داریم. مهران و فرامرز در پی اثبات هم هستند.. آن هم با تقابل سنتی و جامعه مدرن و خود ازدواج مهران و افسانه در بدو رمان سنت شکنی در جامعه سنتی است. که عمه با طنز این مسئله را بیان می کند. عمه با جریان سیال ذهن به گذشته خانواده بر می گردد و بیشتر تعلیق ها و گره افکنی و گره گشای می کند. مرگ اسفندیار خان،وجود مهران در خانواده،طرز برخورد افسانه با بچه ها و حتی خود عمه و اظهار نظر ها و نقل قول ها، و روح اقتدار گونه درخت انجیر معابد…اما این تعلیق ها کجا حل می شوند؟از لحاظ ساختار جامعه شناسانه و روان شناسانه باید گفت. این بازتاب چهره جامعه است در مردم و گرایش های آنها و نیتی و برداشتی از این درخت دارند برداشت ایدئولوژیکی است. اینجا نماد است. و دارای لایه های زیبا شناسی خاص خود است. درختی که حتی در پنهان ترین لایه ها نفوذ کرده است. که خود خاندان آذرپادها خذف می شوند. شهر و ساختارش حذف می شوند. عوامل بیرونی خود به خود جزئی از این درخت هستند. واین تعلیقی که در آن نهفته است زائیده ذهن پر تاویل ادبیات احمد محمود است. برای استدلال های دینی مردم باید ریشه ها را شناخت. به گذشته انسان رجوع کرد. به انجیری که پوشاننده ذهنیات انسانی است.
سوال این است که چرا این کلمات و اذکار را فردی سیاهپوش در ذهن ها جا می اندازد؟! اما در متن ما بیشتر با رنگ ها ی سرخ سر و کار داریم! موضوع نمادی این درخت بدیع و تکان دهنده است. این موضوع در رئالیسم فرهنگی می گنجد. در اینجا باورهای توده مردم را می بینیم که واقعیت اند. کشمکش هائی که بر سر مذهب و دین و ایمان به وجود آمده است،فرامرز هم در جهان شخصی اش در میان جمع تبلور پیدا می کند. مهندس مهران با فکرمدرنیزه وارد خانواده می شود. درحالی که اجتماع احتیاج به تحول فرهنگی دارد. اما منهدس با ساختار اجتماعی(مدرنیته اجتماعی) توجه می کند! برج و شهرک می سازد. صنعت و تکنولوژی می آورد. بیل مکانیکی، جوشکار،جرثقیل، آپارتمان نشینی… آپارتمان ها را پیش فروش می کند. از زیر بنا شروع می کند ومکان های ساخته شده را به نام خود سند می زند!(دبستان دخترانه مهران، دبستان پسرانه مهران، میدان مهران، شهرک مهران، کاخ مهران، مجسمه مهران…) اما همین مهران در مقابل شورش مردم(جامعه سنتی) ناتوان است. در آتش غضب آنها می سوزد. بینشی که مبتنی بر ارزش های انسانی و اجتماعی است.مبنای عام و همه گیر پیدا می کند. این آرمان ها دست نیافتنی و چرا ناپیذیرند. که از لحاظ طرح نوشتن و تکنیک بکارگیری در خور تامل می باشد که جنبه انتقادی و فرهنگی به خود میگیرد. در جامعه سنتی- مذهبی اینها نشانه تحولند. بر روی پرچم ها حروف سرخ و کلمات ناخوانا سیاه نوشته شده اند. و جمعیتی که زمزمه ای«اسودا اسودا»و «پانچا پامارا»آنها هر لحظه فراگیرتر می شود. همه طبقات اجتماعی اعم از معلمان، دانش آموزان،طلبه ها، اداراتی ها، کسبه و پیشه وران تشکیل می هد. جمعیت از گذرها و محله ها و میدان ها می گذرند و مجسمه مهران را می شکنند.کاباره ها را نابود می کنند. مهران را با ماشینش به آتش می کشند. نعش روی نعش می گذارند تا به کاخ مهران وارد می شوند که در این صحنه فرامرز آذرپاد شناخته می شود: «میدان مثل روز روشن است. عرق در چشم سبز چشم می شکند. گردنش خم می شود. دستش تکان می خورد. پلک می زند. پلک می زند و لنزهای سبز می افتد کف دستش- از پشت سرش می شنود: «فرامرز خان؟» سر بر می گرداند- حسن جان پشت سرش است… صدای سرهنگ از پس شانه حسن جان بر می خیزد: «دکتر آذرشناس؟» کوهه های آتش در چنگ باد گومب و گومب دمادم و گُراگُرا آتش.گردن فرامرز خم می شود. زانوهاش می لرزد و سست می شود. به عصا تکیه می دهد تا بنشیند بر پاره سنگی بر ستون شکسته- حسن جان کمکش می کند- می نشیند- تاچگونه را از سرش بر می دارد. گردن خم می کند و پیشانی بر زانو می گذارد.»ص۱۰۳۸
