در یک سلسله از جستارهای ادبی، پیدایش اوزان هجایی در ۴ نوع شعر معاصر فارسی یعنی سپید، آزاد، ترانه، سرود بررسی می شود. امید است که در آینده بتوان شعر هجایی معاصر فارسی را از یکسو با وزن هجایی باستان آثاری چون اوستا و درخت آسوریک و از سوی دیگر با وزن زبان گفتاری فارسی یا لهجه پایتخت معاصر محک زد. باید گفت شعر نیمایی پلی بین نظم کلاسیک عروضی و شعر نو هجایی است.

وزن شعر نو ۲ بخش دارد: عروضی شامل آثار نیمایی و شعر هجایی. نمونه های شعر هجایی معاصر شبانه شاملو، مرا ببوس رقابی، سراومد زمستون سعید، یار دبستانی تهرانی اند که تقطیع و بررسی می شوند. سپس نتایج این بررسی بمثابه ویژگیهای شعر سپید و ترانه های معاصر فارسی خلاصه می شوند. برخی آرایه های ادبی صوتی/ سمعی، بویژه وزن و قافیه واشکافی شوند.

عناصر وزن هجایی واج صامت/ مصوت، هجای کوتاه/ دراز، تکیه/ لحن، علامتهای املایی مانند سکون ، و . می باشند. واج آوای برآمده از حنجره، زبان، دندان، لب می باشد که با ترکیب با هم هجا/ بخش/ سیلاب و کلمه را می سازد. در هجا می توان صامتی را حذف کرد و آنرا خواند؛ ولی نمی توان بدون مصوت در آن، آنرا تلفظ کرد. آیا در وزن هجایی و طبیعی نسبت تعداد هجاهای دراز به کوتاه کمتر یا بیشتر است؟ این نسبت در ترانه موسیقی دار و سپید چگونه است؟ اثر عاطفی این ۲ گونه هجا بر خواننده چیست؟

*

ترانه مراببوس آغازگر موسیقی پاپ ایران، در مقطع کودتای تابستانی ۱۳۳۲ یعنی ۶ دهه پیش، بود. این ترانه نیم قرن در فلات و محافل ایرانیان در خارج طنین انداخته. آن را می توان در ۴ مقوله واشکافی کرد: شعر، خواننده، موسیقی، جامعه. روشن است که یک جستار کوتاه، جای بررسی همه ۴ مقوله را ندارد. در اینجا فقط در باره محتوا، وزن و قافیه در این شعر بحث می شود- با تاکید روی شیوه کمیتی quantitative و نتایج داده های عددی آن.

شعر. زبان این ترانه زبان معیار فارسی، برای روشنفکران و باسوادها می باشد. این گزینش زبان نوشتاری، در تقابل با زبان محاوره “خلقی” سر اومد زمستون در انقلاب ۵۷ بحث انگیز است. زبان نوشتاری در رابطه با جنبش عرفی آزادیخواهی اقشار متوسط شهری در تنفس سیاسی ۲۰-۳۲ش می باشد. خواندن ۲ معنی مرور/ قرائت ساکت بصری و آواز خوانی بلند همراه موسیقی می دهد.

روشن است که شعر متنی چاپی بوده؛ ترانه یا سرود خواندن این شعر همراه با موسیقی بصورت فردی یا گروهی می باشد. واژه شعر هم ۳ معنی گوناگون دارد: قطعه Poem شعر چاپشده، متن کلامی Lyrics ترانه موسیقیدار، ژانر شعر Poetry در ادبیات تخیلی غیررمان/ داستان.

نقد ادبی/ اجتماعی شعر مراببوس نیاز به فرصتی دیگر دارد. ولی درکل می توان گفت: ترانه مرا ببوس نمونه شعر تعهد است که در فرهنگ ایرانی ماناست. پس از کودتای تابستانی ۳۲ ش و قلع و قمع سیاسی، این شعر سروده شد. ظرف نیم قرن بعد به ضمیر فرهنگی ایرانیان تصعید کرد. در سطرهای ۴-۷ این شعر ۵ عنصر مبارزه در هزوارشی با استعاره شاعرانه پیچیده شده: کوهستان = مردم، یار = سازمان، آتش = آگاهی، پیمان = تعهد، طوفان = قهر دولت. گذاری زیرکانه از من در کل شعر به “ما” در سطر ۳ و نبود ضمیر تو/ طرف مقابل، بویژه در سطرهای ۴-۷ مخاطب را نامشخص و همگانی می کند.

وزن. ترانه مرا ببوس برحسب هجای دراز – و هجای کوتاه ل، تقطیع هجایی می شود؛ ۱۱ سطر، ۱۵۵ – و ۷۷ ل. می توان دید این ترانه ۱۱ سطری دارای چند ترجیع بند ۸-هجایی می باشد که برخی سطرها ۲ یا ۳ برابر ۸ هجا یا ۷ هجا اند. وزن این ترانه ۸ هجایی بوده؛ نیز بسیاری از هجاها با افزودن ۱ هجا برای سکون با علامت های ، یا . کشیده خوانده شده؛ تا سطرها همه ۸ هجایی بشوند.

با تقطیع هجایی می توان دید که بعضی سطرهای شعر مضرب ۲ یا ۳ از ۸ یعنی ۱۶ یا ۲۴ هجای اند. از نظر بصری می توان مراببوس را با تقطیع ۸ هجایی، بصورت عمودی، تعداد سطرها را افزایش داد. از ۱۱ سطر مرکب این ترانه ۱۹ سطر ۷ هجایی با “،” بین بخشهای یک سطر و ۹ سطر ۸ هجایی اند. نتایج کمی زیر بدست می آیند: ۱- در سطرهای ۷ هجایی ۴-۷ و ۹-۱۱ تعداد هجاهای کوتاه خیلی کمتر از تعداد هجاهای دراز اند. ۲- ترتیب هجاهای ل و – در هر سطر از الگو/ رکن خاصی پیروی نمی کند. ۳- تکرار الگوی ل و – در سطرها وجود ندارد؛ یعنی رکن هجایی ثابت در سطر وجود ندارد که در سطرها تکرار شود. معهذا ترانه مرا ببوس بسیار آهنگین در گوش، ساده برای حفظ کردن، موثر بر عواطف شنونده است. این عدم نظم غیرعروضی واشکافی می شود.

اصوات. منظور از اصوات صدا در تارهای ارتعاشی و تاثیر آن بر ذهن می باشد. وفور هجای دراز آ بر حالت طنینی و فاصله بین راوی و سوژه/ طرف مقابل تاکید می کند. این حس وداع، اشتیاق longing، امید با هجاهای دراز ۶ بار در سطر ۴ و ۶ باوج می رسد. هجای دراز آ نیز امید به دیدار را در وداع تداعی می کند. بویژه توالی ۲ هجای دراز حاوی آ در قافیه “-ان ها” در سطرهای ۴-۷ اوج حالت طنینی انعکاس صوتی و امید به دیدار آتی بهنگام واداع آنی می باشد. نیز توالی هجای دراز با مصوت آ بحافظه سپردن شنونده شعر را تسهیل می کند.

تراکم هجاهای کوتاه ل در سطر، سرعت tempo موسیقی شعر را تندتر می کند. این تندتری با وفور هجاهای کوتاه در سطرهای ۱-۳، ۸-۹، ۱۱ بر حالت عجله تاکید می کند. لذا موسیقی مراببوس از حالت عجله در وداع آغاز شده با امید به آینده ادامه می یابد. احساس مسئولیت با تکرار هجای دراز آ در موسیقی سطرهای  ۴-۷ باوج می رسد. پس سطرهای ۱-۳ با امتزاج و توالی هجاهای کوتاه و دراز  سرعت خواندن شعر را تندتر کرده؛ حالت عجله در موسیقی ترانه را القاء می کند.

سطرهای ۴-۷ حالت طنینی را تاکید می کند. این طنین با تراکم هجای دراز آ پیمان راوی و فاصله او با طرف خطاب پیاده می شود. سطرهای ۸-۱۱ با امتزاج و توالی هجاهای کوتاه و دراز حالت تعجیل و ضیق وقت را تاکید می کنند. مقایسه ۱۵۵ هجای دراز با ۷۷ هجای کوتاه نسبت ۱:۲ یعنی ۲ برابر، می باشد. این بسامد هجاهای دراز موسیقی ترانه، ثنویت عمل عجله بخاطر ضیق وقت و تطویل ذهنی یا توجه عمیق/ میل به دوام لحظه را القاء می کند.

منبع این شگردهای هنری کدام است؟ خلاقیت، تخیل، تخصص، شور منجر به نقب به طبیعت صوتی و تصویری در ذهن شاعر می شوند. این نقب فکری مانند شهود و کشف علمی است که گاهی حقیقت را با فرمول هویدا می کند. این حقیقت است که ملکه ذهن دانشمند و هنرمند می شود. نیز این حقیقت است که چون جهانشمول است روی خواننده اثر می گذارد. ورنه رقابی در عجله نوشتن شعر مرا ببوس بهنگام زندگی مخفی و دنبال راه گریز از پیگرد رکن ۲ یها، وقت وزن سازی، ساختارگرایی، و اجرای چم و خم ادبی را نداشت. ولی ذهن زیبا، شور آزادگی، قریحه شعری او را به اشراف و بصیرت در آفرینش این شعر کشاندند.

اصولا در غزل اگر ثنویت من-تو عمده باشد، مانایی غزل در ذهن مخاطب از نظر زمانی در جامعه محدودتر است. ولی ثلاثه مثلثی من-تو-آنها تعلیق و امکانات معنایی-عاطفی بیشتر در شعر ببار می آورد. لذا غزل از نوع رابطه مثلثی ماناتر می شود؛ زیرا بجز غریزه عشقی عاطفی لایه معنایی دیگری را هم همراه غزل می کند. این لایه معنایی و عاطفی حقانیت، حقیقت، آزادگی، انسانیت، عدالت می تواند باشد.

بسیاری ترانه های زیبای ثنوی من-تو پس مدتی از خاطر جمعی جامعه زایل می شوند. چند نمونه: شانه سیر/ جبلی/ پوران با مطلع “بر گیسویت ای جان/ کمتر زن شانه” شعری در باره عاشق و معشوق است. این شعر پس از نیم قرن در آرشیو هنری قرار گرفت؛ نیز گل گلدون سیمین غائم. ولی رابطه مثلثی غزل را ماناتر می کند. در رابطه مثلثی اجتماعی، عامل ثالث “آنها” معمولا دستگاه سرکوب دولت است که بوفور در شعرهای شاملو و عریانتر در شعر سعید دیده می شوند. نمونه های دیگر از مانایی ترانه، بخاطر پیوند با لحظه تاریخی، سراومد زمستون و یار دبستانی اند. این ۲ هم نمونه های شعر هجایی فارسی اند که در جستاری دیگر بررسی می شوند.

ترانه های زیبا محبوبیت گذرا دارند؛ ولی ترانه های همسو با آمال مردم در لحظه تاریخی دیرپا و مانایند. لذا رمز مانایایی در اقبال ترانه بوسیله مردم همسویی ترانه با آمال مردم می باشد. ولی صمیمیت، شور، تخصص شاعر و پیمان به آزادی و حقیقت جهانشمول تاثیر در بیان هنری داشتند. خلاقیت هنری او این شگردهای حسی صوتی و بصری/ تصویری را پدید آورد.

بجز لایه بندی معنایی در شعر مثلا وصف طبیعت، شرح حال، احساس رنج، ناهنجاری گیتی؛ آرایه های ادبی هم کمک به پسند و دلنشینی هنر می کنند. خود سوژه/ تم یک گزینش برای هنرمند است؛ نحوه بیان این تم هم اثرگذاری را وسعت می دهد. تکنیک و رنگهای ون گوگ به سمپاتی او به زحمتکشان در اثر گذارتر کردن نقاشیهای او مدد رسانی می کنند.

قافیه. قافیه در ترانه موسیقی دار تکرار برخی هجاها می باشد که کمک به حظ، پیش بینی صوتی/ حسی، حفظ شدن ترانه در حافظه خوانشگر/ خواننده می باشد. از سطر ۱ تا ۱۱ این ترانه الگوی زیر را از چپ به راست، متناظر با ترانه از بالا به پایین، دارد: abb cccc deff . یعنی سطرهای ۲-۳، ۴-۷، ۱۰-۱۱ قافیه دارند. روشن است که تکرار/ ترجیع بند، سطر ۱-۳ پس از سطر ۹ و در پایان بیانگر قافیه منضبط/ فراوان می باشد. ماهیت و تاثیر صدایی، بویژه توفیر هجای دراز و کوتاه در سیلاب آخر سطر و رجحان هجای دراز بر کوتاه در قافیه، بر خواننده در فرصت دیگری واشکافی خواهد شد. اثر قافیه بر شنونده افزایش فراوان آهنگین شعر است که کمک به حظ سمعی، ازبر شدن، نوعی رتیم صوتی می کند.

وزن ۸ هجایی این ترانه موازی برآمده از واژگان زبان رسانه ای معیار تهرانی می باشد. گلنراقی در خواندن این ترانه با کشیدن بسیاری از هجاها حالت طنین/ اکو به آنها می دهد. این شگرد صوتی کشیدگی هجا حالت وداع و طنین صدا را القاء می کند. منظور از صدا، ارتعاشات هوا در فاصله مسافتی است که بین راوی/ شاعر/ من و طرف مقابل در حالت مفعولی از نظر دستوری اکو می یابد.

خواننده. صدای گلنراقی در این ترانه با مقایسه با دیگر خوانندگان، در اثرگذاری مطلق روی شنونده نیاز به واشکافی ویژگیهای آوازی گلنراقی دارد. خوانشگر بمعنی قرائت کن شعر و خواننده بمعنی آواز خوانی با موسیقی شعر است. روشن است که خنیاگر/ خواننده با سلیقه و ذوق فطری خود می تواند برخی هجا/ سیلاب/ بخش های کوتاه/ دراز را در تصنیف/ سرود دراز/ کوتاه خوانی کرده، کش داده/ جویده کرده، تا میزان تعداد هجا در سطر ۱ هجا کم و زیاد شود.

آهنگ. سبک وفادار باید از نظر اصول موسیقی بررسی شود؛ تا علت گیرایی آهنگ و پذیرش همه جانبه اش بوسیله شنوندگان آشکار شوند. اجرای نتهای آهنگ مراببوس با گیتار گاهی نخستین تجربه نوجوانی است. آکوردهای این آهنگ دلهره گامهای رکن ۲یها را در ذهن آزادگان تکرار می کند. ملودی اصلی حالت غمین وداع همزمان اشتیاق دیدار در زمانی بهتر را تداعی می کند. نیز نوعی محاوره/ دیالوگ در این پاساژهای این آهنگ تلویحا تعبیه شده اند.

نام: مرا ببوس

شعر: دکتر حیدر رقابی ۱۳۱۰-۱۳۶۶

آهنگ: مجید وفادار ۱۲۹۱-۱۳۵۷

تنظیم: مجید وفادار- ارکستر رادیو تهران

پخش: رادیو تهران

خواننده: حسن گلنراقی ۱۳۰۰-۱۳۷۲

سال: ۱۳۳۳

تقطیع هجایی شعر مرا ببوس

۱ ـ  مرا ببوس، مرا ببوس ۴و، ۸ه: ل – ل – ل – ل – = ۴- + ۴ل = ۸ کل = ۱ بخش ۸ هجایی.

۲ ـ  برای آخرین بار، تو را خدا نگهدار، که می روم به سوی سرنوشت. ۷و، ۲۵ه: ل – – – ل – – ل – ل – ل – – ل – ل – ل – – – – ل – = ۱۶- + ۹ل = ۲۵ کل = ۳ بخش ۸ هجایی + ۱ هجا.

۳ ـ  بهار ما گذشته، گذشته ها گذشته، منم به جستجوی سرنوشت. ۱۰و، ۲۳ ه: ل – ل – ل – ل ل – ل – ل – ل ل – ل – – – – ل – = ۱۲- + ۱۱ل = ۲۳ کل = ۳ بخش ۸ هجایی منهای ا هجا.

۴ ـ در میان توفان هم پیمان با قایقران ها ۸و، ۱۴ه = – – – ل – – – ل – – – – – – = ۱۲- + ۲ل = ۱۴ کل = ۲ بخش ۷ هجایی.

۵ ـ  گذشته از جان باید بگذشت از توفان ها ۸و، ۱۳ه = ل – ل ل – – – – – ل – – – = ۹- + ۴ل = ۱۳ کل = ۲ بخش ۷ هجایی منهای ۱ هجا.

۶ ـ  به نیمه شب ها دارم با یارم پیمان ها ۹و، ۱۳ه = ل – ل – – – – – – – – – – = ۱۱- + ۲ل = ۱۳ کل = ۲ بخش ۷ هجایی منهای ۱ هجا.

۷ ـ  که بر فروزم آتش ها در کوهستان ها ۷و، ۱۴ه = ل – ل – ل – – – – – – – – = ۱۰- + ۳ل = ۱۴ کل = ۲ بخش ۷ هجایی.

۸ ـ شب سیه سفر کنم، ز تیره ره گذر کنم. ۹و، ۱۶ه = ل ل – – ل – ل – ل – ل – ل – ل – = ۸- + ۸ل = ۱۶ کل = ۲ بخش ۸ هجایی.

۹ ـ نگر تو ای گل من، سرشک غم بدامن، برای من میافکن. ۱۱و، ۲۱ه = ل – ل – ل ل – ل ل ل – ل – – ل – – – ل – – = ۱۱- + ۱۰ل = ۲۱ کل = ۳ بخش ۷ هجایی.

تکرار س ۱-۳

۱۰ ـ  دختر زیبا امشب بر تو مهمانم، در پیش تو می مانم، تا لب بگذاری بر لب من. ۱۷و، ۲۸ه = – ل ل – – ل – ل ل – – – – – ل ل – – – – – – – – – ل ل – = ۱۹- + ۹ل = ۲۸ کل = ۴۲ بخش ۷ هجایی.

۱۱ ـ  دختر زیبا از برق نگاه تو، اشگ بی گناه تو، روشن گردد یک امشب من. ۱۵و، ۲۸ه = – ل ل – – ل – ل ل – ل ل ل ل – ل – ل ل – – – – – ل ل ل – = ۱۳- + ۱۵ل = ۲۸ کل = ۴ بخش ۷ هجایی.

تکرار س ۱-۳

____________________________________

ـ و نیز مراجعه شود به :  تاریخچه مرا ببوس  http://www.parand.se/t-mara-bebeos-

panevis.htm