عنوان مقاله :
راویتی زنانه و جهانی شده از بومیت
نقدی بر مجموعه داستان کوتاههای چیماندا ناکوزی آدیشی
چیزی که دور گردنت حلقه می زند
_________________________________
نویسندگان جوان شرق در ادبیات آمریکا غوغا به پا کردهاند؛ جامپا لاهیری هندی تبار، یییونلی چینی، دانـــیلمعـی الدین پاکستانی، و حالا نوبت چیماندا آدیشی نیجریهای است. تمام این اسامی با خود، فرهنگ بومی را به زبانی جهانی شده معرفی کردند که قبل از آن کمتر مورد توجه بوده و همیشه در حاشیه فرهنگ غربی میزیسته و اثر ادبی تولید میکرده است. نام او در کنار نویسندگان چون: نادین گوردمیر، نجیب محفوظ، طاهربن جلون، لیلا الاعلمی، وله سوئینکا و آچهبه و… نماینده دیدگاهی است که قصد دارد به جای آنکه شاهد آفریقای در معرض قضاوت باشند، قضاوتگرانه فضای جامعه شناختی و ادبی غربی را مورد تردید قرار داده و با ریشههای فرهنگی خود به مرکزیت بی چون چرای ادبی آنان پایان دهــند و درد و رنجهای خـــود را در به قول هنری جـــــیمز نگویند، بلکه نشان بدهند. جوانانی چون آدیشی در آمریکایی دست به خلق آثار ادبی تحسین برانگیز زدهاند که خود از مهمترین قطبهای داستان کوتاه و رمان جهان به حساب میآید. از هاثورن و آلنپو گرفته تا چیور، کارور و اوتس. این گنجینه مهم ادبی به کمک بومیت در حال فراموشی کشورهای حاشیه شده جهان و نمـــایندگان مهاجر آن آمد و توانست در بستاری قوی از زبان و تکنیک به منحصه ظهور برسد. همچنین مهاجرپذیر آمریکا امکان روانی مناسبی شد که بومیتهای مختلف مهاجرین به آن از همان ابتدا در آن مجال عرضه داشــته باشند. آدیــشی قوت ساختاری و تکنیکی داستانی امریکا را در خود بومی کرده است. ساختاری که عناصر زاید و تزئینی روایتی در آن دیده نمیشود و همچنین منتقدانه نسبت به جامعه خود رفتار میکند. به طور مثال اگر ریموند کارور منتقد زندگی اجتماعی کل مردم آمریکاست، جان چیور زندگی مسیحیان آمریکایی را به شکلی زیر لایهای و نه شعاری به باد انتقاد میگیرد و چهرههایی چون فلیپ راث و برنارد مالامودهمین الگو را درباره یهودیان آمریکا پیاده میکنند. این خود انتقادی نیز در آثار آدیشی وجود دارد. البته نه با دیدگاه یک خود باخته به فرهنگ غرب، بلکه به عنوان نویسندهای که بومیت را هماره در خود دارد. این میراث غربی ساختاریی قوی را ایجاد میکند که روایتهای بومی آدیشی تاثیرگذار و حتی آینهای شود از زندگی کل مردمان نیجریه. مردمانی که بطور متناوب درگیر جنگهای قومی، قبیلهای، مذهبی، کودتا و تروریسم بوده و هستند.
در داستان«سلول شماره ۱» برادری از خانه پدری خود دزدی میکند و به جمع آشوب طلبان در شهر میپیوندد و سپس به زندان میافتد. آنگاه خانواده برای رهایی اش درد و رنجهای زیادی را متحمل میشوند. این داستان از زاویه من اول شخص و از زبان دختر خانواده با نگاهی که همواره طنزی تلخ را به همراه دارد روایت میشود. در این داستان ساختار مردسالارانه جامعه نیجریه زیر ذرهبین قرار میگیرد. همینطور کشته شدن انسانها که به شکل فاجعه باری در آفریقا بومی شده است نیز روایت میشود.
در داستان «بدل» مهاجرت، خیانت، نگاه غرب به آفریقا و هنرش با هم ترکیب میشوند و داستان کوتاهی را میسازند که در کنار ساختار محکم و استوار، چند روایت را در هم میتند و در عین حال با زبانی ساده روایت میکند. هنر مدرنیستی هماره نسبت به ماسک به عنوان بدل یا یک چیز غیرواقعیی و مزورانه نگاه کرده است. که این نگاه با جایگاه ماسک در فرهنگ آفریقایی تفاوت دارد. ماسک در فرهنگ آفریقا نماد و مظهری از زندگی جمعی و قومی و دینی است. اما هنر مدرن ماسکهایآفریقا را به موزه میآورد که رویکردهای پیشرو زیباییشناسی چون فمنیسم پراگماتیسم و طبیعتگرایان، با این رویکرد مخالفت میورزند. روایت اصلی این داستان شوهریست که به همسر نیجریهایش که همراه خود به آمریکا آورده در کشور خودش؛ نیجریه خیانت میکند و برایش از کشورشان به عنوان ماسک هدیه میآورد! همینطور در این داستان زندگی یک زن آفریقایی در فرهنگ بسیار متفاوت آمریکایی مورد ریز بینی و کند و کاو قرار میگیرد.
در داستان بعدی که «تجربه شخصی» نام دارد راوی جنگی مذهبی، بین مسیحیان و مسلمانان است که به نزاعی خونین میانجامد و خواهر راوی در آن برای همیشه ناپدید میشود. راوی ما با یک زن مسلمان که بر خلاف وی که از قشر مرفه مسیحی است، دست فروشی میکند برای دور ماندن از این نزاع خونین در مغازه مخروبهای بهم کمک میکنند و مهر میورزند. در حالیکه در چند خیابان آن طرفتر هم مذهبان آنها همدیگر را میکشند و حتی جنازههای هم را نیز میسوزاند. این داستان با ساختاری نوستالژیک گذشتهای را در کشور یادآوری میکند که هنوز دارد تکرار میشود. حکومتهای نامتعادل و حتی دیکتاتورهایی که بر اثر کودتا در این کشورها بر مسند مینشینند و برایبقای حکومت خود، این اختلافات را دامن میزنند و بی سامانی را در کلیه امور از جمله در دانشگاههاباعث میشوند.
داستان «روح» را میتوان خلاصهای از رمان «نیمه یک خورشید طلایی» نویسنده دانست، در کل به این سوال جواب میدهد که بر سر زندگی ایبوها بعد از جنگ داخلی شان در سال ۱۹۶۷با هاسا چه آمد. به هرحال چه آنهایی که از نیجریه مهاجرت کردند و چه آنها که ماندند با کابوس هولناک حادث شدن جنگی دوباره، به سر بردند. حضور پر رنگ و ردپای عمیق جنگ و سوءاستفادههایی که از این بینظمی توسط افراد سودجو اتفاق میافتد و البته باز هم تقابل زندگی در آمریکا با زندگی در نیجریه جهان سومی، از بنمایههای اصلی این داستان آدیشی است. داستان های آدیشی همیشه ترکیبی است از زندگی شخصی و اجتماعی که در این داستان از منظر زاویه دید اول شخص روایت میشود. که بتواند هم زمان ویژگیهای روانشناختی و آسیبهای روانی راوی را در خود منعکس نماید و هم از پیرامون وی ما را مطلع سازد.
در داستان«چیزی که دور گردنت حلقه میزند» نیز محتوای پررنگی از زندگی دختری نیجریایی تبعهآمریکا وجود دارد و تقابل این دو زندگی متفاوت با هم. داستان به زاویه سوم شخص روایتگر زندگی دختری است که برای ادامه تحصیل به آمریکا مهاجرت میکند ولی از آنجا که در خانه عموی ناتنیاش امنیت ندارد، آنجا را ترک میکند و بعد از از اینکه در یک رستوران کار گیر میآورد با یک عشقِ فرهنگ آفریقایی آشنا میشود که همچون دیگر آمریکاییها به او به عنوان موجودی عجیبی که از جهانی عجیبتر آمده نگاه نمیکند. و در پایان با جدایی آن دو از هم و بازگشت دختر به نیجریه تمام میشود. در این داستان تصور از پیش تعیین شده جهان در قبال زندگیآفریقاییها مورد نقد قرار میگیرد و زبان جسورانه راوی که یک دختر آفریقایی است.که با قدرت تحلیلگریاش ما را با داستانی روبرو میسازد که مخاطب را با خود همراه میکند و همدلی او را بر میانگیزد.
«سفارتخانه» داستان بعدی این مجموعه است که به مشکلات در پیش روی علاقمندان مهاجرت به آمریکا در داخل نیجریه میپردازد. و دلیل این علاقهمندی به مهاجرت چیزی نیست جز اوضاع نابسامان امنیتی و اقتصادی در این کشور. حکومتهایی که نه تنها سر و سامانی به اوضاع داخلی کشورشان نمیدهند بلکه فضا را هر روز آشوب زدهتر میخواهند. این فضا در داستان به همراه روایتی محکم داستانی را ساخته که همان بن مایههای سابق داستان های آدیشی را در خود دارد. داستان از زاویه دید دانای کل روایت میشود تا هم بتواند راوی فضای بیرونی شخصیت و هم نماینده درونیات آنها باشد. در این داستان نیز خشونت ذاتی موجود در فضای نیجریه و آفریقا، به صورتی بارز مثل تمام داستان آدیشی حضور خود را اعلام میکند.
«فردا خیلی دور است» نیز نمـاینده هـمان فـضای فـمنیستی و فـرمالیستی آدیشـی در استـفاده به مـوقع و به انـدازه از روایـت در داستان هایش است. دوشقگی خاصی که دختر بچهای از زندگی در مهاجرت و کشور خودش تجربه میکند و اعتراض او به ساحت مردسالار زندگیآفریقایی از طریق کشتن برادرش که در کودکی و با نفرتی کودکانه صورت میپذیرد. این داستان به دلیل آنکه همواره آثار گذشتهی در حال را یادآور میشود داستانی است که در کنار بومی گری خاص آدیـشی سـاختار خـشن قـومی قـبیله ای را زیر سـوال مـیبرد. و نوعـی نوستالژی را به هــمراه دارد که هـمواره راوی را، که دیگـر در کـشورش زندگی نمیکند را آزار میدهد. نوستالژی به وطن در کنار عشقی که دیگر در او اثری از آن نیست.
«مورخ سخت» آخرین داستان از این مجموعه است. که بیشتر به زندگی قومی قبیله ای که با حضور آرام تمدن غربی هم زمان شده است، میپردازد. داستان از منظر دانای کل از زندگی زنی به نام نوامبا و ماجراهای مربوط به زندگی قبیلهایش آغاز میشود و در پایان به زندگی زنی به نام گریس ختم میشود که نوه همان نوامباست. و در بیهویتی غریبیگرفتار است. این داستان در حقیقت داستان سه نسل از زنان نیجریه است. زنان وابسته به جمعیتهای قومی و قبیلهای، زنان مسیحی شده در حال گذار از این فرهنگ به فرهنگ مدرن و زنان کنده شده از هرگونه اصالت و مهاجر که احتیاح مشخصی به گذشته و هویت وطنی پیدا میکنند.
در پایان لازم میدانم خواندن این مجموعه از کارهای آدیشی را به شما پیشنهاد کنم که با طنز تلخ و عمیق درونی خود و همین طور نگاهی تازه،دنیایی را در پیش روی شما قرار می دهد که کمتر با آن روبرو شدهاید. آدیشی تمام پیش انگاشت ها درباره جامعه نیجریه و آفریقا را به چالش می کشد و در کنارش با فرمی متفاوت ما را با تجربههایی زنانه، ضدخشونت و ضد جنگ، با دنیای در حسرت صلح روبرو میکند.
_________________________________
پی نوشت ها:
Nathanial Hathorn: از مهمترین نویسندگان آمریکایی. وی را از بنیانگذاران مهم ادبیات داستان امریکا میدانند
Edgard Alenpoh: از مهمترین نویسندگان و نظریه پردازان داستان کوتان جهان
Gohan Chiver: از مهمترین نویسندگان مینی مالیست آمریکایی، کتاب آوازهای عاشقانه وی توسط نشر مرکز در ایران چاپ شده است
Raymond Carver: نویسنده مهم مینی مالیست امریکا از کتابهای ترجمه شده وی در ایران میتوان به کلیسای جامع، فاصله،وقتی از عشق حرف می زنیم و……
Joyce Carol Oates: از بزرگترین نویسندگان در قید حیات ادبیات امریکا از وی مجموعه داستان کوتاه وقتشه با من زندگی کنی و رمان هایی چون سیاهاب، جانورها و … به چاپ رسیده است.
Philip Roth: از دیگر نویسنده های مهم و در قید حیات امریکا و از وی کتاب هایی با عناوین:یکی مثل همه و خشم در ایران به چاپ رسیده است.
منابع:
۱- چیزی که دور گردنت حلقه میزند، چیماندا ناکوزی آدیشی، ترجمه زهره فرجی، انتشاران علم، چاپ اول،۱۳۸۸، تهران
۲- فصلنامه هنر، شماره۶۸،تابستان۱۳۸۵، ویژه نامه هنر افریقا
۳- مجله گلستانه، سال هشتم،شماره ۹۰، مرداد ۸۷
