بعد زمان در شعر فروغ یک محور پیوسته است که از گذشته، به حال، تا آینده امتداد دارد. زمان در زندگی را می توان فرد در دم انگاشت که برایش مبداء زمان در گذشته او و مقصد در آینده قرار دارند. مصالح کاربرده شده در گذشته از حافظه فرد آمده؛ جنبه ناستولوژی/ غبطه و عاطفی قوی دارد. مصالح کاربرده شده در حال از حواس ربطی به محیط شامل فضا، زمان، رخدادها آمده؛ برنامه ای، پیشگویانه، واقعیتگرا، حسی بصری/ شنوایی، با نور سفید/ روز می باشد. مصالح کاربرده شده برای آینده با امیال، خواسته ها، انتظارات فرد آمده؛ آرمانگرا، خوشبینانه، بنظرآمدن Clairvoyance، با تخیل می باشد.

زمان پیشرفت پیوسته نامحدود هستی و رویدادها در گذشته، حال، آینده بمثابه یک کل می باشد. نقطه ای در زمان با ساعت، دقیقه، ثانیه پس از نیمه شب یا ظهر می باشد. زمان با ارتعاشات اتمی و گردش زمین بدور خورشید در روز و شب و از نصف النهار مریدین، نزدیک لندن، اندازه گیری می شود. زمان در منظومه شمسی تابع قوانین گرانش نیوتن و در سرعت نزدیک به نور در نسبیت آینشتاین اندازه های گوناگون دارد.

 

در کل می توان تعمیم داده و گفت: فروغ گذشته گراست. شعر او مملو از خاطرات کودکی، نوجوانی، بلوغ، میانسالی می باشد. گذشته گرایی او در تقابل با هدایت است که در گذشته تخیلی دوره ساسانی غلو کرد. در ۶ قرن عهد ساسانی جامعه ایستا بود. به ادغام دولت و دین منتهی شد. بقایای تمدن ساسانی در پارسیان هند چون کاتولیکها و پوپ در غرب بود. پس از آن دوره ایستا و پس از ۲۰۰ سال سکوت در پی فتح قادسیه- نوگرایی ادبیات، علم، هنر فرهنگ ایران را روی نقشه تمدن با خیام، رازی، فردوسی، حافظ، بیرونی، معماری گذاشت.

زمان با افعال ماضی برای خاطرات، حال برای لحظه، مضارع برای آرزو در مفصلها جمله بندی می شود. آیا در یک شعر بعد زمان در فعل ثابت است یا در مفصلها زمان جلو یا عقب می رود؟ استمرار یعنی فعل تکرار و تداوم داشته، فاعل در حال انجام فعل است. ۱- زمان گذشته در آن روزها رفتند با افعال ساده گذشته رفتند، بود؛ افعال استمراری می کردند، می شد، می آمد، می آمیخت، می رفت، می ریخت:

آن روزها رفتند 
آن روزهای عید 
آن انتظار آفتاب و گل 
آن رعشه های عطر 
در اجتماع ساکت و محبوب نرگسهای صحرایی 
که شهر را در آخرین صبح زمستانی 
دیدار می کردند 
آوازهای دوره گردان در خیابان دراز لکه های سبز 
بازار در بوهای سرگردان شناور بود 
در بوی تند قهوه و ماهی 
بازار در زیر قدمها پهن می شد کش می آمد با تمام لحظه های راه می آمیخت 
و چرخ می زد در ته چشم عروسکها 
بازار مادر بود که می رفت با سرعت به سوی حجم های رنگی سیال 
و باز می آمد 
با بسته های هدیه با زنبیل های پر 
بازار بود که می ریخت،که می ریخت، که می ریخت. 

 

نمونه۲ زمان گذشته شعر دریافت است با افعال گذشته ساده دادم، کرد، ترکید:

گوش دادم

در خیابان وحشت زده ی تاریک

یک نفر گویی قلبش را

مثل حجمی فاسد

زیر پا له کرد

در خیابان وحشت زده ی تاریک

یک ستاره ترکید.

 

نمونه ۳ زمان گذشته شعر جمعه است با افعال گذشته ساده داشت:

آه، چه آرام و پر غرور گذر داشت

زندگی من چو جویبار غریبی

در دل این جمعه های ساکت متروک

در دل این خانه های خالی دلگیر

 

 ۲- زمان حال در پنجره با افعال ساده استمراری می رسد، است. مصدر دیدن، شنیدن هم فعل حال را القاء می کند:

یک پنجره برای دیدن

یک پنجره برای شنیدن

یک پنجره که مثل حلقه ی چاهی

در انتهای خود به قلب زمین می رسد..

یک پنجره برای من کافیست.

 

۳- زمان آینده در کسی که مثل هیچکس نیست با افعال مضارع استمراری می آِد، می اندازد، می کند. آنها “خواهد” در آینده را القاء می کنند:

کسی که از آسمان توپخانه در شب آتش بازی می آید

و سفره را می اندازد

و نان را قسمت می کند

و پپسی را قسمت می کند

و باغ ملی را قسمت می کند

و شربت سیاه سرفه را قسمت می کند

و روز اسم نویسی را قسمت می کند

و نمره ی مریضخانه را قسمت می کند

و چکمه های لاستیکی را قسمت می کند

و سینمای فردین را قسمت می کند

 

ذهن-آگاهی mindfulnessدانش آنی درون مانند دم/ بازدم و بیرون مانند خوردن، در فرد است. در روانشناسی روشی برای فرار از پندارهای آرشیو در حافظه و مکث در اکنون یا برخط حواس مانند زمزمه جویبار است. این واژه مترادف حضور ذهن، مراقبه، تعمق، غور، تمرکز/ جمع حواس می باشد. مغز در این وضع آگاهی خود را از گذشته و آینده بریده؛ در حال جذبه کند. سهراب سپهری نوشت: زندگی آبتنی کردن در حوضچه اکنون است. یعنی آگاهی به آن، درک حضور لحظه است.

کبت-زین نوشت: ذهن-آگاهی توجه تام، آگاهانه، بدون داوری، حواس جمعی به رخدادهای لحظه است. آیا شاعر بهنگام سرایش در ذهن-آگاهی قرار دارد؟ او در دم سرایش شعر را انجام داده؛ گاهی نگرانیهای برنامه آینده، مرور روزهای گذشته، تمرکز روی تم شعر در لحظه می باشد. اشعار فروغ و سهراب نمونه های فراوان از ذهن-آگاهی بوده؛ در آنها زمان حال فعل غالب است – مانند نیست، استمراری می سوزد، نقلی “کرده است”.

دلم برای باغچه می سوزد

کسی به فکر گلها نیست

کسی به فکرماهیها نیست

کسی نمی خواهد

باور کند که باغچه دارد می میرد

که قلب باغچه در زیر آفتاب ورم کرده است

که ذهن باغچه دارد آرام آرام

از خاطرات سبز تهی می شود

و حس باغچه انگار

چیزی مجردست که در انزوای باغچه پوسیده ست.

 

فروغ سرایش شعر را در ذهن-آگاهی برای شفای افسردگی، نگرانی، استرس بکار برد. در جایی هم این را ابراز کرده که او به سرایش نیاز دارد- شاید چون والیوم یا پروزک- ۲داروی تسکین التهاب و خلجان روحی. در شعر جمعه زمان حال، راوی اول شخص مفرد من “ام یا استم/ هستم با ردیف جمل بدون فعل، ولی تابع “ام” است. این نوع شعر شرح خاطره، حدیث نفس، وصف حال است که در ادبیات آتوبیوگرافیک/ زندگی خود نویسی است. سنگ صبور بیان راز برای دل بوده؛ اتوبیوگرافی بی مخاطب است.

ایمان بیاوریم به آغاز فصل سرد

و این منم

زنی تنها

در آستانه فصلی سرد

در ابتدای درک هستی آلوده ی زمین

و یأس ساده و غمناک اسمان

و ناتوانی این دستهای سیمانی

 

خاطرات در حافظه دراز مدت قرار دارند. حافظه کاری/ میان مدت است که با عصبهای وصل به شبکه های غریزه، هیجان، چاره جویی، منطق، پاسخیابی فعال می ماند تا منجر به کاری/ عملی شده؛ سپس در حافظه درازمدت آرشیو می شود. رسوبات فکری با عصب ربط به حافظه کاری وصل اند تا پیوستگی فکر حاصل شود. ۲نوع فکر است: کتره ای گسسته، سری پیوسته. فکر پیوسته با منطق، هندسه محیط، پیآیی زمانی از سنت، آموزش، اصول هنری، تخیل، خلاقیت، چارهیابی، تجربه، تخصص، فرهنگ تغذیه می کتد. انگیزه مرحله پیشین فکر بنا به حافظه، هیجان، غریزه مغز فرد و بیان بنا به سنت، آموزش، مخاطب، فرهنگ جامعه است. فکر می تواند جرقه، الهام، کتره ای باشد یا پیگیر، سکانس، تداوم، پرورش فکر و صحت بیان.

 

منابع.‏۲۰۱۶‏/۰۵‏/۱۰Bhante Gunaratana 2011 Mindfulness in Plain Englsih, Wisdom Pub, MA.

https://www.youtube.com/watch?v=NxYFxjZBqHg جان کبت-زین: ذهن آگاهی برای مبتدیان.

رضوان عاملی ۲۰۱۶ آشنایی با روش ذهن آگاهی یا حضور ذهن، ایرانیان، ش ۷۷۸، ص ۱۸-۱۹.

http://phys.org/news/2010-12-scientists-evidence-chronesthesia-mental.html

http://www.migna.ir/vdcbz5b8.rhbg5piuur.html  دانشمندان سند زمان آگاهی یا سفرزمان ذهنی را یافتند.